Heel erg expres

In het radioprogramma Nieuwsweekend ging het zaterdag over een provocerende foto van popster Billie Eilish, die vorige week als een ware diva op de voorpagina van het maandblad Vogue pronkte.
Presentatrice Mieke van der Weij: “Ze zal dat ongetwijfeld heel erg expres hebben gedaan.” Heel erg expres is een voorbeeld van de beweeglijkheid van taal en de ruimte die sprekers graag nemen.

Met opzet
Expres is een bijwoord met de betekenis ‘met opzet’. Je doet iets expres of je doet het niet expres. Maar volgens Mieke van der Weij kun je dingen dus ook heel erg expres doen, en misschien ook wel een beetje expres. Je kunt het gek vinden, maar dit is wel wat sprekers doen. Woorden die ‘absoluut’ lijken, kun je gewoon versterken of afzwakken. Bekende voorbeelden daarvan zijn uniek en optimaal. Uniek is iets ‘waarvan geen tweede exemplaar bestaat’ (Dikke Van Dale). En optimaal is ‘gunstigst’, ‘hoogst’ of ‘sterkst’.

Betrekkelijk
Maar zoals alles in het leven is ook de betekenis van deze woorden betrekkelijk. Ze zijn al lang niet meer absoluut in betekenis. Voor optimaal geeft de Dikke Van Dale ook ‘goed’, met als voorbeeld zo optimaal mogelijk. En als je op internet zoekt op de combinatie “meest optimaal” of “minder optimaal” krijg je echt duizenden vindplaatsen. Hetzelfde geldt voor bijvoorbeeld meest unieke, zoals in “Dít waren de meest unieke babynamen van 2019” op vriendin.nl: “Voor het antwoord bekeken we de lijst die de Sociale Verzekeringsbank (SVB) begin dit jaar presenteerde. Daaruit bleek dat er een aantal namen zijn die minder dan 30 keer aan een baby zijn gegeven.” Hoezo unieke namen?

Hermetisch
Ook Paulien Cornelisse droeg zaterdag haar steentje bij aan de relativering van absolute taal. Haar column op de voorkant van de Volkskrant begon zo: “In het normale leven kom ik regelmatig in Gent. Wegens de regels kan dat nu niet, of misschien wel, maar wordt het afgeraden – de tekst op de coronawebsite van de Belgische overheid is erg hermetisch.” Als iets hermetisch gesloten is, is het ‘volkomen dicht’. Een erg hermetische sluiting is niet mogelijk. Of misschien wel.

“Soort van statement”
Taalgebruikers hebben de neiging om boodschappen zo sterk mogelijk aan te zetten. We moeten alles groter, beter of sterker maken dan het is. Expres, uniek, optimaal: de woorden zijn blijkbaar nog te zwak. Daarom zetten we er graag nog een tandje bij. Cathelijne Blok, de gast die zaterdag bij Nieuwsweekend over Billie Eilish sprak, maakte het nog bonter. Zij vertelde dat het publiek van de discussie rondom de foto van Eilish “een heel soort van statement” maakt. Tja. Taal verandert.

Ontzettend bedankt voor het lezen.