Wat is een woord?

Een paar weken geleden schreef ik dit: “Een gemiddelde spreker van het Nederlands kent zo’n 40.000 woorden, waarbij je eigenlijk eerst duidelijk zou moeten maken wat een ‘woord’ is.” Tja, wat is een woord? Heb je daar weleens over nagedacht? En wat betekent het als je zegt dat je een woord ‘kent’?

Dat is simpel
Wat is een woord? In eerste instantie denk je misschien: “Dat is simpel.” Een zinnetje als “Dat is simpel” bestaat uit drie woorden: dat, is en simpel. En dat klopt. In dit geval. Een woord is hier een reeks tekens waarbij elk woord wordt begrensd door een spatie of een leesteken. Maar als je de definitie van woord in Van Dale leest, kun je tot een heel andere conclusie komen.

Betekenis als uitgangspunt
Volgens Van Dale is een woord het “kleinste geheel van spraakgeluiden dat op zichzelf een betekenis heeft en als zelfstandig taalelement gebruikt wordt”. Best ingewikkeld eigenlijk, maar kijk eens naar deze formele zin: “Uitgangspunt hierbij is te allen tijde de continuïteit van het bedrijf.”

Uit hoeveel woorden bestaat deze zin? Volgens mijn eerste uitleg zijn het elf woorden. Maar volgens de definitie van Van Dale zou je ook kunnen zeggen dat de zin uit negen woorden bestaat. Als het gaat om betekenis (‘altijd’) dan telt te allen tijde namelijk als één woord.

Vorm of betekenis?
Er is nog een andere manier waarop je naar woorden kunt kijken. Als je alleen naar de vorm kijkt, bestaat de zin “Het leven is een feest en jij bent uitgenodigd” (met dank aan Loesje) uit negen woorden. Maar vanuit ‘betekenis’ geredeneerd, telt de zin acht woorden. Hoe kan dat nou?

Het zijn allemaal verschillende woorden, maar is en bent zijn vormen van hetzelfde werkwoord: zijn. In de semantiek (betekenisleer) wordt een onderscheid gemaakt tussen type en token. Als je tokens telt, tel je elke reeks tekens apart: is en bent zijn dus twee tokens. Bij type gaat het om de verzameling vormen van een woord. Dan zijn onder andere is, bent, zijn, was en waren tokens van het type zijn. De vraag is dan: als je is, bent, zijn, was en waren kent, ken je dan vijf woorden of één woord?

Kennen en kennen
In de inleiding staat dat een Nederlander gemiddeld 40.000 woorden kent. Dat is een mooi afgerond getal, maar de vraag is wat ‘kennen’ in feite betekent. Er zijn bepaalde woorden die iedere Nederlandstalige heel veel gebruikt, zoals de en worden. Er zijn ook woorden die de ene persoon veel vaker gebruikt dan de andere. Een timmerman zal het vaker over een frees hebben dan ik. Maar er is nog iets anders: er zijn heel veel woorden waarvan je de betekenis wel herkent, maar die je zelf zelden of nooit gebruikt. Ik herken bijvoorbeeld wel de betekenis van ofschoon of nochtans als ik ze tegenkom of hoor, maar in mijn eigen teksten of gesprekken zal ik ze nooit gebruiken.

Meerdere betekenissen
Tot slot (ook al zou ik nog wel even over dit onderwerp kunnen doorgaan) heb je veel woorden met meer dan één betekenis. Het kan zijn dat iemand wel de ene betekenis van een woord kent, maar een andere niet. Heel veel Nederlandstaligen zullen bijvoorbeeld diverse betekenissen van vet begrijpen en het woord zelf ook in verschillende betekenissen gebruiken, maar niet iedereen is vertrouwd met het gebruik van vet in zinnetjes als “Dat is vet lekker!” Je kunt vet dus wel en niet kennen.

Zoals je ziet, is woorden tellen minder vanzelfsprekend dan het lijkt. Had jij al eens over deze aspecten van woorden nagedacht? Ik ben benieuwd naar jouw inzichten.