Gijzelaar, kittelaar en verwijderaar

Iemand die tovert, is een tovenaar. Iemand die twijfelt, is een twijfelaar. Iemand die handelt, is een handelaar. Maar hoe zit het bij gijzelen? En bij verwijderen?

Gijzelaar
Gijzelaar is misschien een van de bekendste voorbeelden van naar personen verwijzende woorden op -aar die tot verwarring kunnen leiden. Onze Taal hierover:

‘Een gijzelaar is iemand die gegijzeld wórdt. Daarmee is gijzelaar wel een vreemde eend in de bijt. Normaal gesproken betekent -aar achter de werkwoordsstam: ‘persoon die de genoemde handeling verricht’, zoals in bedelaar, brabbelaar en handelaar. Hierop bestaan enkele uitzonderingen: gijzelaar, martelaar, rammelaar (het speelgoed), dompelaar en kittelaar.’

Wat ik dan weer raar vind, omdat het bij de gebruikelijke betekenissen van rammelaar, dompelaar en kittelaar niet om personen gaat. Maar goed. Gijzelaar en martelaar zijn mooie voorbeelden.

Schrijfwijzer
De beste uitleg heb ik gevonden in Schrijfwijzer van Jan Renkema. Hij schrijft dat woorden eindigend op -aar en -ant (passant, sollicitant enzovoorts) zowel een actieve als passieve betekenis kunnen hebben. Heel interessant. In het geval van gijzelaar en martelaar zijn volgens hem beide betekenissen nog in gebruik. ‘Bij kittelaar overheerst nu de passieve betekenis’, schrijft hij. Sorry, maar dit zie ik even niet. De actieve betekenis van kittelaar zou dan moeten zijn ‘iemand die kittelt’ (Van Dale). En wat is dan de passieve? De enige andere betekenis die Van Dale geeft, en die ik ken, is ‘clitoris’. Maar een clitoris is toch geen persoon? Ik dwaal af.

Tatoeages
Hoe kom ik hier nu op? Welnu, op 23 augustus vorig jaar las ik in de Volkskrant ‘Reportage – Tattooverwijderaars’ gevolgd door de kop ‘Als je spijt hebt van die tattoo uit je Spice Girls-periode’. Het artikel begon als volgt: ‘Met de populariteit van tatoeages is ook het aantal spijtoptanten sterk toegenomen. En dus komen er steeds meer tattooverwijderaars. Dat vraagt om regels.’ Ik was in eerste instantie verward. De kop deed mij geloven dat het artikel ging over mensen die tatoeages laten verwijderen. Over de ‘slachtoffers’ dus. Dat gevoel werd versterkt door de inhoud van de eerste zin, waarin spijtoptanten het onderwerp is. Dus aan het einde van de alinea dacht ik: moeten er nou ook al regels komen voor mensen die spijt hebben van hun tatoeages? Wat een betutteling! Gelukkig werd het opgehelderd in de volgende zin: ‘Tak, tak, tak, klinkt het in de kleine behandelkamer van tattooverwijderaar Marcel van Mosselveld.’ Het artikel ging dus niet over mensen bij wie tatoeages worden verwijderd maar over de behandelaars.

Opbouw van tekst
Het stukje bewijst de stelling van Renkema dat de context duidelijk moet maken of verwijderaars in dit fragment verwijst naar de degenen die de tatoeages verwijderen of naar de personen bij wie ze worden verwijderd. Dat doet het stuk in de Volkskrant uiteindelijk wel, maar voor mijn gevoel wat laat. Renkema schrijft: ‘Hoofdzaak is dat duidelijk blijkt wie de daders en wie de slachtoffers zijn. Logisch redeneren helpt niets. Schrijvers kunnen hun redeneerkunst beter gebruiken voor een logische opbouw van de tekst’ (2002: 22). Als je beseft dat woorden op -aar blijkbaar zowel een actieve als passieve betekenis kunnen hebben, kun je maar beter meteen duidelijk maken wie je bedoelt. Ook als een woord op -aar ‘normaal gesproken’ verwijst naar ‘persoon die de genoemde handeling verricht’ (Onze Taal). De context is namelijk misschien nog wel machtiger en belangrijker dan wat ‘normaal gesproken’ het geval is. Want wat is – tegenwoordig nog – normaal?