Smaken verschillen

Aflevering 3 van het tv-programma Voeding en ons brein van omroep Max draait om smaak. Het gaat onder andere over de manier waarop wij dingen proeven en wat je kunt doen als je geen of minder smaak hebt als gevolg van met name covid-19. Interessant, niet alleen inhoudelijk, omdat ik sinds een coronabesmetting bijna twee jaar geleden bijna niets ruik en minder smaak heb, maar ook talig, omdat het de vraag opwerpt: wat is het verschil tussen proeven en smaken?

Zoete yoghurt
“Het proeft een beetje naar zoete yoghurt.” Dat zegt een ‘proefpersoon’ na het proeven van het eerste van vier bakjes yoghurt. Die yoghurt heeft in elk bakje een andere kleur, maar de zoetheid is precies hetzelfde. Het doel van de test is om te laten zien dat we niet alleen met onze tong, maar ook met onze ogen ‘proeven’. “Ik twijfel heel erg”, zegt dezelfde proefpersoon even later, “want deze [twee] die proeven voor mij een beetje hetzelfde. Deze die proeft zeker minder zoet.”

Tegen het einde van het tv-programma komt nog een proever aan het woord. Een klant in een bakkerij proeft twee stukjes brood, waarvan het ene stukje meer zout bevat dan het andere. Ze zegt: ”Deze proeft lichter.”

Vind jij het gebruik van proeven door deze twee sprekers ook vreemd? Proeven is een overgankelijk werkwoord: je proeft wijn, eten, of iets gaar is (in de betekenis ‘keuren’, ‘ de smaak testen’). Dat is iets anders dan bijvoorbeeld “Het proeft zoet”, “Het proeft lekker” of “Deze proeft hetzelfde”. In deze laatste drie zinnetjes verwacht je het werkwoord smaakt: “Het smaakt zoet”, “Het smaakt lekker” en “Deze smaakt hetzelfde”. Als het om smaak gaat – zoet, zout, lekker, vies, goor, heerlijk – dan gebruik je het werkwoord smaken. Of toch niet (altijd)?

Ik proef banaan
Als je zegt “Ik proef banaan” bedoel je waarschijnlijk niet dat je test of iets een banaan is, maar dat je bij het eten van een bepaald product de smaak van banaan ervaart. Je kunt ook zeggen: “Ik proef zoete yoghurt” als je iets anders eet dan zoete yoghurt, maar wel de smaak van zoete yoghurt ervaart. Maar kun je ook zeggen: “Het proeft naar zoete yoghurt”?

Proeven en smaken liggen in gebruik en betekenis dicht bij elkaar. Dat constateert ook Onze Taal: “Smaken was tot in de achttiende eeuw (ook) in gebruik in de betekenis ‘proeven’. In sommige dialecten en regionale talen is dat nog steeds het geval. In de vaste uitdrukking het genoegen smaken (‘het genoegen hebben’) betekent smaken eigenlijk ook ‘proeven’.” Dat proeven en smaken door elkaar worden gebruikt, is dus begrijpelijk. Zeker als je op een andere manier naar de twee werkwoorden kijkt.

Hoe smaakt het?
Op zowel de vraag “Hoe smaakt het?” als “Wat proef je?” kun je op twee manieren antwoorden: “Ik proef …” en “Het smaakt naar …”. Er is een verschil van perspectief: in het eerste geval gaat het om de persoon die iets proeft (“ik”); in het tweede geval gaat het om het product dat ergens naar smaakt. In “Het proeft naar…” zijn de twee perspectieven door elkaar gehaald. Je kunt ook zeggen: er zijn twee grammaticale constructies verwisseld. Dat maakt “Het proeft (naar) …” zo vreemd (in ieder geval voor mij).

Geur en reuk
Taalgebruikers hebben trouwens niet alleen moeite met proeven en smaken, maar ook met een andere zintuiglijke ervaring. Zo heeft een van de deelnemers aan een kookworkshop voor mensen met smaakproblemen in dezelfde uitzending van Voeding voor ons brein ook het perspectief op geur en reuk verloren. Hij zegt: “Mijn geur is totaal weg.” Ik zou het niet hebben geroken.