Kanariepietje

“Brabant is het kanariepietje van Nederland.” Het is een opmerking van Bart Berden, bestuursvoorzitter van het Elisabeth-TweeSteden Ziekenhuis in Tilburg in een interview in de Volkskrant. Hoezo kanariepietje? Zou iedereen de vergelijking snappen? Het is een mooi voorbeeld van een mogelijk afhaakmoment voor de lezer.

Meer context
Eerst wat meer context: “Brabant is het kanariepietje van Nederland. Wij hadden de eerste coronabesmettingen in Nederland en hebben daardoor waarschijnlijk ook de meeste besmettingen. Als door de versoepeling van maatregelen het virus weer opleeft, dan zullen we dat hier het sterkst merken. Daarbij staan we er nu veel slechter voor dan twee maanden geleden.”

De tweede, derde en vierde zin zijn helder. De vraag is of iedereen het verband met de eerste zin ziet. Dus het verband tussen kanaries en de mogelijke tweede golf coronabesmettingen. Eigenlijk is het een dubbel probleem: je moet weten dat de kanarie afkomstig is van een langere uitdrukking én je moet het verhaal achter die uitdrukking kennen.

Waarschuwing
Het gebruik van kanariepietje heeft te maken met de uitdrukking de kanarie in de kolenmijn. Die komt uit de tijd dat we nog kolenmijnen hadden. Mijnwerkers namen vroeger een kanarie in een kooitje mee naar beneden. Het was hun alarmsysteem. Wanneer er koolmonoxide in de mijn aanwezig was, viel de kanarie flauw. En als dat gebeurde, moesten de mijnwerkers zo snel mogelijk de mijn verlaten, want koolmonoxide is een zeer giftig, reukloos gas.

Help je lezer
Als je een uitdrukking als deze wilt gebruiken, moet je je lezer eigenlijk een beetje helpen. Zeker als je een deel van de uitdrukking ook nog eens weglaat. Hoeveel hulp je biedt, hangt af van de voorkennis van je lezers, maar de veiligste optie is om zo weinig mogelijk als bekend te veronderstellen.

De volgende twee voorbeelden van Volkskrantjournalist Peter de Waard laten zien dat je dingen goed kunt verduidelijken zonder te betuttelen:

• De beurs is een kanarie in de kolenmijn die op het verkeerde moment alarm kan slaan of soms met stomheid is geslagen.
• De biljoenen die de ECB bijdrukt blijven gewoon in de eurozone. Er is zelfs een overschot op de lopende rekening. Deflatie is gevaarlijker dan inflatie. Niks aan het handje dus. Nergens klinkt de kanarie in de kolenmijn. Alleen opereert iedereen op onbekend terrein. Er is geen precedent. Economen zijn geen kanaries. Het zijn juist buitengewoon slechte voorspellers.

In het eerste voorbeeld legt De Waard een expliciet verband tussen de kanarie in de kolenmijn en ‘alarm slaan’. Dat maakt de betekenis een stuk duidelijker, ook al sloeg de kanarie in de kolenmijn natuurlijk helemaal geen alarm. Die viel gewoon om. Ik vraag me ook af of een kanarie met stomheid geslagen kan zijn. Maar goed. In het tweede voorbeeld legt hij de betekenis van de uitdrukking uit met voorspellers. Hij heeft dus niet de hele geschiedenis van de uitdrukking gegeven, maar wel de betekenis. Zo kan hij een mooie metafoor gebruiken zonder zijn lezers te verdwazen of te verliezen.

Als een kanarie
Wie weet: misschien raakt de verkorte uitdrukking ergens de kanarie van zijn of als een kanarie ooit ingeburgerd. Dus zonder in de kolenmijn. Taalgebruikers houden van efficiëntie. Maar niet ten koste van betekenis. En ze moeten er zeker niet te hard voor hoeven te werken.