Topzwemster Femke Heemskerk gaat door tot de Olympische Spelen van Tokio. Dat is goed nieuws voor iedereen die van zwemmen houdt. In de Volkskrant van 8 december zei ze: “Ik wilde alleen doorgaan als ik het idee had dat ik op de Spelen van Tokio nog iets te zoeken zou hebben. Niet alleen maar halve finales zwemmen en dan naar huis. Daar heb ik niet zoveel zin in. Ik zag aanvankelijk heel veel beren op de weg.” Eén uitdrukking en drie conclusies.
Leeuwen en beren
Beren op de weg zien is een verkorte versie van leeuwen en beren op de weg zien of leeuwen en beren zien, zo blijkt uit het Algemeen Nederlands Woordenboek van het instituut voor de Nederlandse taal. En volgens datzelfde woordenboek is de uitdrukking gebaseerd op de Bijbel (I Koningen 13:24):
Maar, toen deze heengegaan was, trof hem een leeuw aan op de weg en doodde hem. En zijn lijk lag neergeworpen op de weg, terwijl de ezel ernaast stond, en de leeuw ook naast het lijk stond.
Een beer is hier helaas niet te bekennen, dus waar die vandaan komt, is mij niet duidelijk. Hopelijk kan een van de Taalpraatlezers mij helpen.
Varianten
Beren op de weg zien staat ook in Van Dale. Maar Van Dale heeft ook nog een andere variant: wolven en beren op de weg zien. Die vind je bijvoorbeeld ook op spreekwoorden.nl: Hij ziet beren en wolven. De betekenis van alle varianten is hetzelfde: ‘spoken zien, bang zijn voor iets onbepaalds’, ‘zich zorgen maken over ingebeelde gevaren’ en ‘problemen zien die er niet zijn’.
Illustratief
Dit voorbeeld laat volgens mij drie dingen zien:
* Taal heeft een geschiedenis: in dit geval hebben we een uitdrukking die zijn oorsprong vindt in de Bijbel. Spreekwoorden en uitdrukkingen als beren op de weg zien komen niet uit de lucht vallen, behoren tot een schatkamer van de taal en vertellen een verhaal.
* Taal is efficiënt, of liever: taalgebruikers houden van efficiëntie: leeuwen en beren op de weg zien is een mondvol. Waarom veel woorden gebruiken als je met minder (beren op de weg zien) dezelfde boodschap kunt overbrengen? Dat geldt bijvoorbeeld ook voor de redelijk recente aanpassing van de handdoek in de ring werpen/gooien. Je hoort steeds vaker de handdoek gooien, volgens Onze Taal onder invloed van het Engels, maar ik betwijfel of dat een anglicisme is. Het is taalefficiëntie.
* Taal is buigzaam: leeuwen worden vervangen door wolven. Geen probleem. Je kunt ook zeggen dat taalgebruikers vergeetachtig zijn: de herkomst en geschiedenis van de uitdrukking leeuwen en beren op de weg zien wordt vergeten en naar eigen inzicht aangepast.
Dat zelfs vaste uitdrukkingen niet in beton gegoten zijn, blijkt uit een verrassende variant van leeuwen en beren op de weg zien die ik afgelopen week uit de mond van een kennis hoorde. Zij zag “geen tijgers en wolven op de weg”. Heel geruststellend.
Fijne feestdagen!
Zijdelings op het hier besproken onderwerp:
Hetgeen op “Spreekwoorden.nl” vermeld staat als verklaringsopties voor “Hij ziet beren en wolven” moet als taal-inefficiënt, want teveel omvattend bestempeld worden.
“Bang zijn voor iets onbepaalds” is immers een echt risico: er is sprake van onzekerheid met daarom een gerede kans dat het gebeurt.
“Problemen zien die er niet zijn”, daarentegen, houdt de zekerheid in dat de kans op het optreden van het probleem nihil is: het probleem speelt zich louter af in het hoofd van de betreffende persoon.
Blijft over de vraag of deze in-efficiency de opstellers van “spreekwoorden.nl” of de Nederlandse taalgebruikers betreft.
Lang, lang geleden toen ik kind was in Engeland, moesten mijn broertje en ik mijn vader af en toe op zijn zondagmiddagwandeling vergezellen. Om de pretfactor te verhogen (c.q. om het uitstapje minder als straf te ervaren), kregen we steevast de opdracht mee om onderweg heel erg te ‘watch out for lions, tigers and bears’. In die volgorde. Gek genoeg, kwamen we ze nooit tegen.
“Lions and tigers and bears, oh my!” is ook een bekend citaat uit de film “The Wizard of Oz” (je hoort het vaak in de VS):
https://www.shmoop.com/quotes/lions-tigers-bears-oh-my.html
Bij ons thuis vroeger werden er wel eens “apen en beren” op de weg gezien!
De uitdrukking is wel degelijk aan de Bijbel ontleend. Echter niet aan het verhaal van Simson, maar aan David.
Voordat David gaat strijden tegen Goliath heeft hij eerst een gesprek met koning Saul. Hierin vertelt David dat hij al eens een leeuw en en beer gedood heeft om zijn schapen te beschermen. Hij ziet dus ook geen bezwaar om tegen een reu te vechten, omdat de HEERE zijn Helper is. (1 Samuël 17:32-37
In het bijbelboek Spreuken wordt over een lui persoon verteld, dat deze niet de straat op gaat, omdat hier (zogenaamd) een leeuw zou lopen. Vandaar de uitdrukking: “Leeuwen en beren op de weg zien”, waarvan de beren in de huidige tijd zijn overgebleven.