Moderne Troonrede

De eerste Troonrede van onze nieuwe koning werd afgelopen week door velen ‘modern’ en ‘toegankelijk’ genoemd. Nu heb ik de volledige tekst pas na afloop bekeken – niet beluisterd, maar gelezen – en wat mij opviel, was dat de punten en komma’s goed stonden.

Misschien kun je twisten over wat ‘goed’ en ‘fout’ is bij het gebruik van komma’s en punten, maar waar we het hopelijk wel over eens kunnen zijn, is dat leestekens moeten doen waarvoor ze bedoeld zijn: ondersteuning bieden bij het lezen.

Rustpunt
Eerst maar eens een voorbeeld uit de Troonrede van dinsdag: “Sinds vijf jaar kampt Nederland met de economische crisis. De gevolgen worden steeds voelbaarder. De werkloosheid stijgt, het aantal faillissementen loopt op, huizen worden minder waard, pensioenen staan onder druk en de koopkracht blijft achter.”

In een tekst die alleen gelezen – en niet voorgelezen – wordt, zou je misschien een dubbele punt verwachten na ‘voelbaarder’, (want) de zin die volgt, bestaat uit een opsomming van de voelbare gevolgen. Toch is hier in ieder geval sprake van een duidelijke pauze. De punt is functioneel en fungeert als aanduider van een rustpunt.

Nog een voorbeeld: “Zo blijven Nederlanders samen bouwen aan een sterk land van zelfbewuste mensen. Een land met een compacte en krachtige overheid, die ruimte geeft en kansen biedt waar het kan en beschermt als dat nodig is, zodat niemand tussen wal en schip raakt. Elke Nederlander moet de kans krijgen om de veranderingen die ons wachten, in zijn eigen leven in te passen.”

Je zou bezwaar kunnen maken tegen de punt na ‘mensen’, omdat de volgende ‘zin’ in feite geen zin is, maar ook hier is sprake van een duidelijk rustpunt. Hulde dus aan degenen die de Troonrede hebben geschreven.

Eindpunt
Hoe anders is het in veel andere documenten. Als je boeken, kranten, tijdschriften of webteksten leest, vind je echt overal komma’s die meer zijn dan een komma.  Zo kom je komma’s tegen die in feite een zin afsluiten. Een komma als eindpunt dus:

(1) Mijn ouders hebben alleen lagere school, ze moesten op hun 12de van school af omdat ze moesten werken. (Lilianne Ploumen in Volkskrant Magazine van zaterdag 21 september)
(2) Bij verkiezingen, medezeggenschap en inspraak weten we hoezeer er gemanipuleerd wordt, we weten van de enorme bedragen die gespendeerd worden om de meningen te beïnvloeden, de inzet van media, de campagnes, de ‘oneigenlijke’ trucs om personen in het zonnetje te zetten of andere zwart te maken, het is allemaal bekend en toch, zodra we in het stemhokje staan of een webformulier invullen, denken we dat we zelf kiezen, een persoonlijke en eigen keuze maken. (Taal op drift, Joop van der Horst)

In (1) zou ik de komma vervangen door een punt. In (2) zou ik van de tweede en zesde komma een punt maken om het leesgemak te vergroten.

Geen punt
Er is nog een tweede categorie curieuze komma’s. Ik begin weer met een paar voorbeelden:

(3) Alêtis keek het even aan, besloot toen in te grijpen. (De Afvallige, Jan van Aken)
(4) De rit duurde lang. Na een tijdje verergerde het schudden, ze reden niet meer op een verharde weg. (De Afvallige, Jan van Aken)
(5) Het menselijk geheugen is ook enorm, we slaan geweldig veel op. (de Volkskrant)
(6) Door de hoge luchtvochtigheid kan het als 39 graden aanvoelen. Dat is hoog, zegt NOS-weerman Marco Verhoef. “Persoonlijk zou ik niet mijn tuintje gaan spitten, dat lijkt me tamelijk ongezond.” (nos.nl)

De komma’s in de zinnen hierboven lijken er een extra ‘functie’ bij te hebben gekregen. Mijn interpretaties zijn als volgt (ook al zou ik eigenlijk veel meer context moeten geven):

(3) Alêtis keek het even aan en besloot toen in te grijpen.
(4) De rit duurde lang. Na een tijdje verergerde het schudden, doordat ze niet meer op een verharde weg [reden].
(5) Het menselijk geheugen is ook enorm, want/en [?] we slaan geweldig veel op.
(6) Persoonlijk zou ik niet mijn tuintje gaan spitten, want dat lijkt me tamelijk ongezond.

In feite zijn de komma’s in (3) tot en met (6) meer dan een leesteken. Ze hebben er een impliciete betekenis bij gekregen: die van voegwoord. Welk voegwoord? Welke betekenis? Dat laat de schrijver graag aan de lezer over.

Punt uit
Voor de koning was het lezen van de Troonrede een fluitje van een cent. Door de uitgekiende interpunctie wist hij precies waar de pauzes zaten. Voor de gemiddelde lezer van de gemiddelde tekst is het interpreteren van de ware aard van de komma geregeld hard werken geblazen.