Uniek en optimaal zijn al lang niet meer ‘absoluut’. Daar schreef ik vorig jaar al een blog over. Uniek betekent niet alleen ‘enige in zijn soort’, maar kan ook ‘uitmuntend’ of ‘voortreffelijk’ betekenen. Dat rechtvaardigt het gebruik van meest uniek. Hetzelfde geldt voor optimaal. Oorspronkelijk betekende het ‘best’, maar volgens de Taalunie kun je nu ook zo optimaal mogelijk zeggen en schrijven. Maar hoe zit dat met woorden die beginnen met on-? Zijn die schaalbaar?
Onbekend
Taalpraatlezer Willemien Rijsdijk stuurde me zaterdag een link naar een artikel in Het Financieele Dagblad. Ze had een opvallende kop in de krant gezien: “‘Stille’ Stan Kroenke is de onbekendste miljardair in de sport”. Blijkbaar is Kroenke de steenrijke eigenaar van de LA Rams, een American footballteam uit Los Angeles. Nooit van gehoord. Willemien vond onbekendste een “hypercorrecte overtreffende trap”. Hyper inderdaad, maar correct? “Ik zou voor ‘minst bekende miljardair’ hebben gekozen”, schrijft Willemien. Ik ook, maar het staat wel in de krant.
Bekend
Waarom kan minst bekend wel en onbekendst (nog) niet? Iemand kan bij verschillende aantallen mensen in verschillende gradaties bekend zijn. Iemand kan bekend zijn bij een groep vrienden, in een bepaalde gemeenschap of zelfs wereldwijd. John F. Kennedy en Nelson Mandela zijn misschien de bekendste wereldburgers, maar dat wil niet zeggen dat echt iedere wereldburger ze kent. Je kunt spreken van “de bekendste inwoner van Nederland”, maar dat is nog steeds een relatief begrip. En zo kun je ook spreken over “de minst Bekende Nederlander”: zelfs een BN’er is in beperkte kring bekend.
Booleaans
Bij on- speelt iets anders. On- is bij wijze van spreken ‘booleaans’ (en nu maar hopen dat ik geen wiskundigen op de kast jaag): “Een booleaanse operator is een logische operator die vooral in de wiskunde en informatica wordt gebruikt. Booleaanse operatoren zijn gebaseerd op de booleaanse algebra. Het resultaat van een booleaanse bewerking heeft slechts twee mogelijke resultaten: waar of onwaar” (Wikipedia). Onbekend is ook ‘waar’ of ‘onwaar’. Er zijn geen gradaties mogelijk. Het is wit of zwart, geen grijs. Het is rood of groen, geen oranje. Het is 0 of 1. Het is aan of uit.
Onmogelijk?
Logisch gezien, is onbekendst dus onmogelijk. En toch kan het. Waarom? Omdat taal niet altijd logisch is. Zoek op Google maar eens op onbekendst(e) en je komt diverse voorbeelden tegen:
- Niue is misschien wel het onbekendste land ter wereld!
- Hitte is het onbekendste klimaatrisico.
- Het zuidelijkste deel van Zaanstad is het onbekendste stuk van deze gemeente.
Onbekendst bestaat. Het woord waart al rond onder de Nederlandse bevolking. We kunnen ons ertegen verzetten, maar het woekert voort. Je houdt het niet tegen. Dat bewijst de kop in Het Financieele Dagblad: “‘Stille’ Stan Kroenke is de onbekendste miljardair in de sport”. Wie? Stan Kroenke? Totaal onbekend.
De Taalunie weet kennelijk niet dat “zo optimaal mogelijk” een dubbelopje is! Sufkezen!
Natuurlijke talen moeten duidelijk gescheiden blijven van kunstmatige, streng gedefinieerde (en daardoor sterk beperkte ) talen, zoals bijvoorbeeld programmeertalen of waarheidstabellen uit de Booleaanse wiskunde. Ook in natuurlijke talen komen sterkere of zwakkere inperkingen veelvuldig voor, zoals bijvoorbeeld vanwege het Groene boekje of wat er gezegd mag worden in het huidige Rusland of het fin-de-siècle Habsburgse rijk.
Waar het in essentie om gaat is dat in natuurlijke taal aan ieder woord (groep) zoveel dimensies kleven dat die tezamen in de praktijk altijd grijstinten tussen 0 en 1 opleveren. Op haar beurt betekent dat, dat je praktisch altijd met ‘verdelingen’ van (interpretatie)mogelijkheden te maken hebt. Of je iets in natuurlijke taal in een democratie wel of niet (= digitaal) toelaat, zal daarom in het beste geval op esthetische normen gebaseerd zijn; de slechtste gevallen even daargelaten.
Ach ja. De Woordenlijst toont ons bij ‘dood’ ook ‘doder, doodst’. Wat ik daar als medisch terminoloog van vind, houd ik maar voor mij. De Taalunie legt de juistheidslat laag. Straks is ‘hun’ als onderwerpsvorm ook correct. Ik hoor in het NOS-journaal al ‘het bedrijf die’ uit de mond van verslaggevers.
On- lijkt mij niet ‘booleaans’: het kan gebruikt worden met zowel schaalbare als niet schaalbare adjectieven (onvriendelijk / onwaar); in het eerste geval is gradatie mogelijk (heel onvriendelijk/onvriendelijk). We kunnen ook zeggen dat iemand heel onbekend is – dus onbekend is duidelijk wel schaalbaar.
“Onbekendst” lijkt dus in principe niet uitgesloten, wat de vraag oproept waarom we het liever vermijden. Het kan zijn dat, net als in het geval van uniek and optimaal, “(on)bekend” oorspronkelijk niet schaalbaar was, en daar nog steeds bepaalde eigenschappen van over heeft gehouden. Zo kunnen we zeggen “Zij is vrijwel onbekend”, wat erop duidt dat we te maken hebben met een eigenschap die begrensd (“bounded”) is (verg. “vrijwel dood”, “vrijwel uniek” maar niet “vrijwel (on)vriendelijk”). Bovendien is er in het geval van (on)bekend een asymmetrie als het gaat om deze begrensheid. Dus waar andere “limiet” adjectieven (zoals vol en leeg) in beide richtingen op dezelfde manier beperkt zijn (helemaal/vrijwel vol/leeg), geldt dit niet voor (on)bekend: vrijwel/compleet onbekend vs. *?vrijwel/compleet bekend. M.a.w. de positieve vorm lijkt geen grens te hebben (en kan daarom in de vergrotende en overtreffende vorm gebruikt worden), terwijl de negative vorm wel een grens heeft, en daarom slechter verenigbaar is met de overtreffende vorm (verg. erg brandbaar/brandbaarder/brandbaarst; *erg onbrandbaar/*onbrandbaarder/*onbrandbaarst; vrijwel/volledig onbrandaar/*vrijwel/volledig brandbaar). Aangezien “onbekend” tegelijkertijd ook duidelijk schaalbaar is (geworden), beginnen die restricties (die sowieso alleen op de letterlijke betekenis van adjectieven van toepassing zijn) te vervagen.
Mee eens, Louis. Daarom schrijf ik ook dat taal niet logisch is. En mee eens, Evelien. Volgens mij zeggen wij hetzelfde. Ik eindig de blog bij wijze van grap met “Totaal onbekend”: het laat zien dat wij geen probleem hebben met de schaalbaarheid van dit soort begrippen. Bedankt voor jullie reacties. Ook Arnoud en George bedankt natuurlijk. Altijd fijn als er discussie is.
Zwart-wit.
Zwart-zwarter-zwartst. Het zwartste scenario.
Het gaat mij met name om woorden die beginnen met ‘on-‘. Wat vind je van ‘onmogelijkst’ en ‘onduidelijkst’? Of van ‘minst onmogelijk’ en ‘minst onduidelijk’?