Termen uit de natuurwetenschappen worden regelmatig als metaforen gebruikt. Maar vaak is de gebruiker zich niet bewust van de oorspronkelijke betekenis van die termen, die soms nogal verschilt van de metaforische betekenis. Gastcolumnist Jan Klerkx geeft enkele voorbeelden van zulke ‘misbruikte’ natuurwetenschappelijke termen.
Epicentrum
Dit is een term uit de seismologie. Aardbevingen vinden gewoonlijk ondergronds plaats. De plek op aarde waaronder het centrum van een aardbeving lag, noemt men het epicentrum (epi betekent boven; het is dus de plek boven het eigenlijke centrum).
Kennelijk is op een of andere manier de indruk ontstaan dat een epicentrum nóg centraler is dan een centrum: mensen denken dat epicentrum zoiets betekent als het absolute centrum. Je krijgt dan zinnen als “De Oeral is het epicentrum van de Russische mijnbouw”. Nog erger wordt het natuurlijk als de schrijver helemaal niet meer weet wat het oorspronkelijke woord is; je krijgt dan de kop die ik ooit in de NRC aantrof: “Oeral is het episch centrum van Russische mijnbouw”.
Zwart gat
Dit is een term uit de astronomie. Men duidt er een voorwerp in het heelal mee aan, dat, hoewel het slechts een doorsnede van enkele kilometers hoeft te bezitten, zo onnoemelijk zwaar is dat het een enorme aantrekkingskracht (zwaartekracht) uitoefent. Alles wat binnen het bereik van die zwaartekracht komt, zelfs licht, wordt in het zwarte gat gezogen en kan er nooit meer uit ontsnappen (vandaar ook dat het zwart is: het zendt geen licht uit).
Deze term wordt steeds vaker gehoord, in allerlei verschillende contexten en betekenissen. Sommige zou je nog als redelijke metaforen kunnen beschouwen: “Al ons geld verdwijnt in een zwart gat”; “Na de dood van mijn man was het alsof ik in een zwart gat verdween”. Vaak echter verdwijnt de oorspronkelijk betekenis verder uit het zicht. Renate Dorrestein schreef ooit dat het in een bepaalde periode zo slecht met haar ging dat ze soms “op de bodem van een zwart gat” zat (zo’n zwart gat geeft uiteraard geen bodem). Dit kan uitmonden in uitingen die voor een astronoom een verschrikking zijn, zoals “Daarna ben ik door een heel diep zwart gat gegaan”. Nog afgezien van het feit dat zwarte gaten niet diep of ondiep kunnen zijn, is het natuurlijk per definitie onmogelijk om door een zwart gat heen te gaan; je kunt er alleen invallen, maar er dan nooit meer uitkomen.
Lichtjaar
Ook dit is een term uit de sterrenkunde. Een lichtjaar is de afstand die het licht in één jaar kan afleggen, oftewel (aangezien de snelheid van het licht círca 300.000 kilometer per seconde bedraagt) zo’n 9,5 biljoen kilometer.
Vanwege dat jaar denken veel mensen echter dat een lichtjaar geen afstandseenheid is, maar een tijdseenheid, en je hoort dan ook mensen beweren dat iets “lichtjaren geleden” is.
Splijtzwam
Dit is een biologische term, en wel een verouderde naam voor bacterie. Bacteriën, die vroeger tot de zwammen (schimmels) werden gerekend, hebben als voornaamste voortplantingsmethode de tweedeling: een bacterie splitst (of splijt) in tweeën en de twee helften groeien elk uit tot een volledige bacterie. De naam splijtzwam gaf dus aan dat het hier ging om een type zwam dat zich door splijting voortplant.
Dit is mijn eigen favoriet onder de ‘misbruikte’ natuurwetenschappelijke termen. Waarschijnlijk is men in de war gebracht door het element splijt in de term. Aangezien we tegenwoordig het werkwoord splijten veelal in de overgankelijke betekenis gebruiken, is de indruk ontstaan dat een splijtzwam iets is dat iets anders splijt. Als gevolg daarvan is men de term gaan gebruiken in zinnen als: “De abortuskwestie blijft de splijtzwam in het kabinet”.
Jan Klerkx is vertaler, editor en eigenaar van Bèta Vertalingen.
Deze bijdrage snijdt een terecht punt aan voor eenieder die termen niet klakkeloos aan begrippen toegewezen wil zien worden. Daarom nog een voorbeeldje: “lineaire televisie”.
Dit woordgebruik bedoeld te zeggen, vermoed ik, sequentieel, achtereenvolgens. In de oorspronkelijke wiskundige betekenis staat lineair voor evenredig (met als tegengestelde: niet-lineair d.w.z. onevenredig). Het gaat ook hier dus om twee volstrekt los van elkaar staande betekenissen.
“Epi” betekent niet “boven” maar “bij”!
Dat klopt, maar in dit geval wordt met ‘bij’ (een woord dat op zichzelf geen richting aanduidt) toch boven bedoeld, want het epicentrum van een aardbeving is gedefinieerd als het punt aan het aardoppervlak dat zich bevindt boven het centrum van de aardbeving.