Gastcolumn: Om-de-dag shampoo

Laatst kreeg ik een enquête met de vraag hoe vaak ik de nieuwsbrief wilde ontvangen: elke week, om de week of een keer per maand. De gedachte ging door mijn hoofd dat hier een stagiair(e) onbegeleid zijn/haar gang was gegaan: om de week leek mij hetzelfde als elke week. Maar gezien de context ging ik er vanuit dat elke twee weken werd bedoeld. Grappig vond ik het wel.

‘s Avonds vroeg ik mijn man wat hij onder om de week verstond. Zijn antwoord, vergezeld van enig schamper gelach: “Da’s iedere twee weken!”. Aha, en om de maand? “Elke twee maanden natuurlijk!”. Hoongelach viel mij ten deel. Toen ik echter vroeg of om de drie minuten dan ‘iedere zes minuten’ betekende, sloeg de stemming om.

Ik besloot het op te zoeken. En wat ik las, vond ik zowel verrassend als verwarrend: één begrip, maar met tegenstrijdige betekenissen, afhankelijk van twee factoren: tijdseenheid en context.
En er is nog iets wat een rol speelt: alleen bij gebruik van de uitdrukking om de of om het zonder telwoord blijkt de betekenis soms onduidelijk. Maar om de twee weken is ‘elke twee weken’.

De bronnen
Onze Taal maakt een vrij volledige en duidelijke indeling in kleinere tijdseenheden (seconde, minuut, uur) en grotere tijdseenheden (dag, week, maand, jaar). Vervolgens wordt echter zeer omzichtig te werk gegaan: bij kleinere tijdseenheden wordt meestal ‘elke seconde’ (of ‘elke minuut’ of ‘elk uur’) bedoeld. Maar hoe groter de tijdseenheid, des te vaker betekent de uitdrukking ‘elke twee dagen, weken, maanden of jaren’. Vooral bij dag, week en maand moet de context uitsluitsel bieden. Geadviseerd wordt om een alternatieve, niet-ambigue formulering te gebruiken, zoals iedere dag, wekelijks of de ene maand wel, de andere maand niet.

Taalunieversum is stelliger: om het uur betekent ‘elk uur’. Anders had je maar moeten zeggen: om het andere uur of om de twee uur. ‘Om’ grotere tijdseenheden als dagen en weken betekent ‘om de twee dagen’ respectievelijk ‘om de twee weken’. Einde discussie; de hele kleine tijdseenheden (seconde, minuut) en de grotere (maand, jaar) worden niet behandeld.

De e-ANS, ten slotte, heeft er een benaming voor (distributief gebruik), maar volledige helderheid blijft ook hier uit. Bij kleinere tijdseenheden (de minuut) zou de betekenis vrijwel altijd ‘elke tijdseenheid’ zijn, en bij grotere (het jaar) meestal ‘om de twee tijdseenheden’. Daarnaast verschijnt de categorie middelgrote eenheden (dag, week en maand), waarbij – niet nader opgeloste – onduidelijkheid heerst. Onbehandeld blijft in welke categorie (klein of middelgroot) het uur valt.

Rommeltje
De bronnen zijn dus niet eenduidig. Eerst worden de tijdseenheden, voor zover ze al uitputtend worden behandeld, qua grootte verschillend ingedeeld. Bij onduidelijkheid, die vooral bij ‘om’ de dag, week of maand optreedt, staat de toelichting bol van voorbehouden als “meestal”, “des te vaker”, “soms” of “vrijwel altijd”. Ten slotte wordt naar de context verwezen voor de interpretatie. Dit is op z’n zachtst gezegd een onwerkbaar rommeltje!

Niet meer gebruiken?
Ook Marcel, mijn bloggastheer, waarschuwde in zijn publicatie Tot straks, na de reclame! uit 1994 al voor de risico’s die de uitdrukking in de techniek met zich mee kan brengen; denk aan regelmatig onderhoud (om de maand). Zelf voorzie ik ook in de gezondheidszorg misverstanden: “Ja, dat was een nare injectie, hè? Maar u moet er het komende halfjaar wel om de week eentje komen halen.”
Albert Heijn had het beter begrepen. Gewoon, shampoo: Iedere dag. Maar die is nu verbeterd en heet tegenwoordig … Every day shampoo.

Astrid den Besten is zelfstandig vertaler en eigenaar van Square Two, een praktijk gespecialiseerd in het vertalen van juridische stukken.