Taalpraat, seizoen 5

De mist hangt hier in ‘s-Hertogenbosch ‘s ochtends weer boven de velden in natuurgebied de Gement. Het najaar komt in zicht. Tijd om van start te gaan met het vijfde Taalpraatseizoen. Om met Jeroen Pauw te spreken: “We gaan beginnen.”

Rode lijn
Afgelopen zaterdag stond in de Volkskrant een recensie van het boek Intuïtie maakt meer kapot dan je lief is. Ik bleef hangen bij de volgende zin: “Wij mensen hebben nu eenmaal (en dat is de rode lijn in dit fraaie boek) veel te snel ons oordeel klaar.” De rode lijn? Wat is dat nou weer? Het is toch de rode draad? Tijd voor een kleine zoektocht.

Idioomwoordenboek
In het Idioomwoordenboek van Van Dale (uitgave 1999) vind ik inderdaad wel een rode draad en geen rode lijn. Er staat:

als een rode draad door iets heen lopen, als thema, als kenmerk regelmatig terugkeren in een geschiedenis, verhaal of redenering. … De beeldspraak is, naar beweerd wordt, ontleend aan het touwwerk van schepen van de Britse Marine, waarin over de gehele lengte een gekleurde (rode, blauwe of witte) draad gevlochten was. Zelfs het kleinste stukje touw was zo te herkennen als eigendom van de marine.

De rode draad lijkt dus een stevig ingeburgerd anglicisme te zijn. Lijkt, want het ligt net iets anders.

Eerst wat geschiedenis
In 2013 schreef taalkundige Ewoud Sanders in de NRC ook al een stuk over de rode lijn. En dan met name over het anglicisme een rode lijn overschrijden:

“Deze uitdrukking verwijst naar een beroemde slag tijdens de Krim-oorlog. Op 24 oktober 1854, tijdens de Slag bij Balaklava, hield een kleine hoeveelheid voornamelijk Britse soldaten een aanval van de Russische cavalerie tegen. De Sutherland Highlanders stonden opgesteld in een dunne lijn – twee man diep in plaats van de gebruikelijke vier man – en zij droegen rode uniformjasjes, vandaar: thin red line. … Op veel meetapparatuur, bijvoorbeeld op snelheidsmeters, staat een rode lijn om aan te geven wanneer een grens wordt overschreden. Volgens de Oxford English Dictionary is dat de bron voor de beeldspraak red line voor ‘uiterste grens’, een betekenis die in 1941 voor het eerst is aangetroffen.”

Ook op Wikipedia staat een uitvoerige (Engelstalige) uitleg over de uitdrukking cross the red line, met nog een andere verklaring.

Nog meer rode lijnen
Er zijn nog meer Britse rode lijnen die weleens de bron van crossing the red line zouden kunnen zijn en die niet door Wikipedia en Ewoud Sanders worden genoemd: de rode lijnen op de vloer van het Lagerhuis in Londen. Die strepen zijn er nog uit de tijd dat parlementsleden een zwaard droegen. De afstand tussen de twee strepen is precies twee zwaarden en doordat de opponenten niet over de strepen heen mochten stappen, konden ze elkaar tijdens verhitte debatten niet doden of verwonden. Heel geciviliseerd dus.

Goethe
Allemaal goed en wel, maar in de boekrecensie in de Volkskrant van zaterdag gaat het helemaal niet over het overschrijden van een rode lijn. Het gaat om een thema, om een rode draad. In de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren vond ik een stuk uit 1967 dat precies hierover gaat. Met een verrassende slotsom:

“De uitdrukking met de ‘rode draad’ verscheen in 1809 in het Duits (Goethe) en heeft zich in die taal met succes ingeburgerd. Uit het Duits kwam de spreekwijze over in het Nederlands. Het Frans en het Engels kennen de ‘rode draad’ niet. Goethe heeft die rode draad in het touwwerk niet gezien, hij kent hem alleen van horen zeggen. Genoeg om met het beeld te spelen en het in een klassieke zegging in zijn verhaal vast te leggen. Nergens blijkt, en allerminst uit Engelse bronnen, dat er ooit touwwerk met een rode (of een anders gekleurde) draad voor de Royal Navy geslagen werd.”

Het is dus Goethe die als eerste over een rode draad schreef (ein roter Faden). Via het Duits is de uitdrukking in het Nederlands terechtgekomen, waarmee de rode draad dus geen anglicisme maar een germanisme is.

Van draad naar lijn
Blijft de vraag waarom de Nederlandse rode draad tegenwoordig ook een rode lijn kan zijn. Is de rode lijn een contaminatie van het uit het Duits afkomstige de rode draad en het Engelse cross the red line? Is het daarmee een voorbeeld van de grote invloed die het Engels op het hedendaagse Nederlands heeft? Gooien Nederlands hun kennis van beide talen makkelijk door elkaar, waardoor het Nederlands verandert? Hebt u een verklaring? Voor de draad ermee dan.