Oud-coureur Jan Lammers en sportverslaggever Jack Plooij spraken afgelopen vrijdag in het tv-programma Pauw over het verrassende afscheid van Formule 1-coureur Nico Rosberg, een paar dagen nadat hij voor het eerst – en het laatst – wereldkampioen was geworden. Jack Plooij legt uit: “Nou ja, ik begrijp het wel. Ik was ook geschokt. Maar ik begrijp het wel. Ja, hoger kan het niet. Dit was het maximale. Hij had een droom, wilde wereldkampioen worden. Nou ben ik het. Toedeledokie!”
Verwarwoorden
Jan Renkema legde een mooie verzameling woordparen aan die hij verwarwoorden noemt. Het gaat om woorden met soms “subtiele verschillen in gebruik, stijl of schrijfwijze”. Denk aan boeket en bouquet of zedelijk en zedig. Toedeledokie staat niet in Renkema’s Verwarwoordenboek, maar is ook zo’n verwarwoord. Het wordt verward met toedeloe. Jack Plooij is niet de eerste en enige die ik het heb horen zeggen. Het komt vaker voor. Ook onze premier gebruikte het ooit op het partijcongres van de VVD om grootverdieners en bonusgraaiers uit te zwaaien.
Debiteuren, Crediteuren
Toedeledokie is afkomstig uit de absurdistische tv-serie Debiteuren, Crediteuren van het trio Jiskefet (Herman Koch, Kees Prins en Michiel Romeyn), volgens Wikipedia het Friese woord voor prullenbak. Na de traditionele scène waarin Herman Kochs personage meneer Jos een grappige ‘trammop’ vertelde, pakte hij zijn broodtrommeltje uit zijn tas (“Wat heb jij d’r op?”), opende het en pakte er iets uit wat hem veel te exotisch of gezond leek om het vervolgens in de prullenbak te gooien met de uitspraak: “Toedeledokie!”
Toedeloe
Toedeledokie heeft blijkbaar een onuitwisbare indruk op veel sprekers gemaakt. Het is blijven hangen, niet als begeleidende tekst bij het wegwerpen van iets wat ongewenst is, maar als grappige afscheidsgroet. En ‘(grappige) afscheidsgroet’ is precies de definitie die de Dikke Van Dale voor toedeloe geeft. De laatste editie van Van Dale heeft overigens ook voor het eerst toedeledokie als trefwoord opgenomen: ‘1. versterking van toedeloe, 2. sarcastisch of spottend gezegd als iets niet doorgaat of iem. iets niet krijgt’.
Verwarring
De redacteuren van Van Dale zien toedeledokie dus slechts deels als verwarwoord. Voor hen ligt de betekenis van toedeledokie en toedeloe heel dicht bij elkaar, ook al is er dus wel sprake van een subtiel betekenisverschil. Mijn gevoel zegt me dat hier sprake is van taalverandering in de praktijk. Toedeledokie is een geaccepteerd woord geworden, maar heeft een (licht) andere betekenis gekregen dat de prullenbakkers van Jiskefet hebben bedoeld.
Ik moet zeggen dat ik toedeledokie indertijd bij Jiskefet ook altijd heb opgevat als versterking van toedeloe: Meneer Jos ‘nam afscheid’ van de inhoud van zijn trommeltje, net zoals Rosberg afscheid neemt van het Formule 1 circus. De tweede betekenis die Van Dale noemt is inderdaad wel een uitbreiding.
Klopt, Jan. ‘Toedeledokie’ is deels een versterking van ‘toedeloe’, maar er komt nog iets bij: het ‘toedeledokie’ van meneer Jos was bijzonder omdat het een nieuw woord was en omdat het om het wegwerpen van etenswaren (dingen) ging en niet om het afscheid nemen van een persoon of personen, zoals in het voorbeeld van Rosberg of Rutte. Dat wegwerpen werd overigens versterkt door de nadruk op de lettergreep -do-. De verandering voor mij is dus dat ‘toedeledokie’ een bredere toepassing heeft gekregen, en ‘toedeloe’ misschien zelfs heeft vervangen.