“Om het nog erger te maken, was Ajax al uitgeschakeld.” Deze zin komt uit de column van Paul Onkenhout in de Volkskrant van 29 november. Over deze intrigerende zin wil ik het met u hebben. Hebt u even?
Volgorde
De zin van Onkenhout trok mijn aandacht door de woordvolgorde en de komma. Woordvolgorde is in mijn ogen het meest fascinerende aspect van het Nederlands: waar zet je wat voor (a) leesbare, effectieve zinnen en (b) natuurlijk ogend en aanvoelend Nederlands. In de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) zijn bijna 200 pagina’s ingeruimd voor woordvolgorde. Ik beperk me hier tot de bespreking van één zin.
Persoonsvorm
De vuistregel is dat de persoonsvorm in gewone Nederlandse zinnen op de tweede plaats staat. Klinkt simpel. Maar soms is er meer in het spel. Kijk eens naar de volgende drie zinnetjes. Let op de komma en bepaal op gevoel welke zinnen goed klinken. En met klinken bedoel ik: lees de zinnetjes maar even hardop voor. U mag ze ook mompelen als u bang bent voor rare blikken van tafelgenoten, collega’s of medereizigers.
1. Uiteraard u hebt gelijk.
2. Uiteraard, u hebt gelijk.
3. Uiteraard hebt u gelijk.
Ik vermoed dat u geen enkele moeite hebt met 2 en 3, maar dat u fronst bij 1. Dat komt door het ontbreken van de komma. In 2 is uiteraard in feite buiten de zin geplaatst. De komma zorgt voor een rustpunt, zodat u bij u met een nieuw deel van de zin kunt beginnen. En dan komt hebt keurig op de tweede plaats.
Onkenhout
Terug naar de zin van Paul Onkenhout. De komma lijkt op het eerste gezicht prima. Die heb je volgens de ‘regels’ nodig tussen de twee werkwoordsvormen maken en was. Maar het wringt. Dat komt doordat Om het nog erger te maken niet echt bij het tweede deel hoort. Als je Om het nog erger te maken zou kunnen vervangen door bijvoorbeeld Daarom, dan was het geen probleem. Maar dan zonder komma:
– Daarom was Ajax al uitgeschakeld.
Maar Om het nog erger te maken betekent niet ‘daarom’. Om het nog erger te maken is wat de ANS een ‘aanloop’ noemt. De komma die volgt, plaatst dit stuk buiten de zin. Het is eenzelfde soort commentaar van de schrijver als uiteraard in zin 2 hierboven. En daarmee breekt de schrijver ook meteen de regel dat de persoonsvorm op de tweede plaats moet komen. Volgens mij had Onkenhout dus moeten schrijven:
– Om het nog erger te maken, Ajax was al uitgeschakeld.
Daarmee krijgt de zin ook meteen meer kracht: eerst een beladen aanloopje (Om het nog erger te maken), een door de komma ingegeven korte pauze en dan de kern van de boodschap: Ajax was al uitgeschakeld. Bam!
Hoi Marcel,
Zou het misschien invloed van het Engels kunnen zijn? Daar wordt nl. zo’n aanloop vrijwel altijd gevolgd door een komma, zelfs als die aanloop maar uit één woord bestaat: ‘Naturally, Ajax had already lost the game’.
Bedankt voor je reactie, Jan. Als het Engels hier van invloed zou zijn, zou dat alleen de komma betreffen. In de woordvolgorde heeft Onkenhout zich in ieder geval niet door het Engels laten leiden.
Kan inderdaad heel goed Engelse invloed zijn. Wat ik met komma’s een stuk minder erg vind, dan al die los geschreven woorden waar het Nederlands steeds meer mee wordt overspoeld…
PS: met excuus voor het verkeerd plaatsen van de komma in mijn reactie ;).
PS: met excuus voor het verkeerd plaatsen van de , in mijn reactie ;).
Beste Marcel,
Had Onkenhout niet moeten schrijven ‘om het nog erger te maken: Ajax was al uitgeschakeld’? (Met dubbele punt dus.)
Ton Verjans
Het had inderdaad ook een dubbele punt kunnen zijn, Ton. Die laat misschien nog beter zien dat de woordvolgorde van de zin van Paul Onkenhout echt heel vreemd is.